Wat je geurzin zegt over je gezondheid

Appeltaart, vers gemaaid gras, knutsellijm: geuren zijn kampioenen in het oproepen van herinneringen. Maar wist je ook dat depressie en de ziekte van Alzheimer gepaard gaan met een gewijzigde reukzin? Meer dan ooit zijn wetenschappers in de ban van de vele verbanden tussen geuren, geheugen en gevoelens.

Raak even je neusaanzet aan, net onder je wenkbrauwen. Je hebt zonet de vinger gelegd op je bulbus olfactorius of reukkolf. Dankzij dit plekje in je brein ben je in staat om honderden miljarden geuren waar te nemen, van de allerheerlijkste tot de meest onaangename, van het parfum van je partner tot de verontrustende gasreuk. Maar de reukkolf is ook nauw verbonden met het limbische systeem, ook wel primitieve brein genoemd en het centrum van onze emoties.

Sociale communicatie

Dat er een nauw verband is tussen wat we ruiken en onze gevoelens hoeft dan ook niet te verbazen. In 2012 verzamelden Nederlandse vorsers het zweet van twee groepen mannen: de ene groep kreeg een horrorfilm te zien, de andere een film met wansmakelijke beelden. Vervolgens stelden de vorsers vrouwen die bezig waren met een visuele test aan de zweetgeur van deze mannen bloot. De vrouwen bleken onmiddellijk te reageren. Zij die het angstzweet roken, keken bang. Op het gezicht van de vrouwen die werden blootgesteld aan het walgingszweet, stond afkeer te lezen. Alsof deze geuren volstonden om ook de emoties die ermee gepaard gingen door te geven. “Een van de belangrijkste functies van onze reukzin is gevaar vermijden. De geur van een roofdier doet de prooi op de vlucht slaan. Hetzelfde gebeurt wanneer wij gas ruiken. Maar het zweetexperiment leert ons dat onze reukzin nog een andere functie heeft: sociale communicatie”, aldus Chantal Henry, professor psychiatrie (Hôpital Henri Mondor, Frankrijk) en onderzoeker neurowetenschappen (Institut Pasteur).

Heb jij een ‘neus’ voor zaken? ‘Ruik’ je soms je kans? Kan je het nieuwe liefje van je zoon ‘niet rieken’? Ons taalgebruik toont aan welke impact geuren op onze relaties hebben. “Wellicht bestaat er zoiets als onverenigbaarheid van geur”, meent professor Chantal Henry. Dat geldt zeker in de liefde: de geur van onze partner is een van de hoekstenen van onze begeerte en onze affectie. Een geur die we vreemd genoeg uit duizenden herkennen.

Overweldigende geuren

De wereld van geuren is vooral een wereld van herinneringen, goede en slechte. Beeldvorming van de hersenen bij oorlogsveteranen met posttraumatisch stresssyndroom heeft dit duidelijk aangetoond: telkens ze diesel roken, een geur die tijdens gevechten allesoverheersend is, werd hun amygdala, de zone in de hersenen die de angst regelt, meteen gestimuleerd. “Angst en reukzin worden door een aantal gemeenschappelijke circuits geregeld. Geuren kunnen hevige emoties uitlokken. Maar omgekeerd hebben hevige emoties ook een impact op de reukzin, bijvoorbeeld bij een bipolaire stoornis. Tijdens een manische fase functioneert de reukzin van deze patiënten anders dan tijdens een depressieve fase. Zo kan een patiënte van mij, een verkoopster, wanneer ze een depressieve fase doormaakt, de geur van een van haar klanten absoluut niet verdragen”, aldus nog de psychiater.

Volgens een studie van het Franse onderzoeksinstituut Inserm hebben patiënten met ernstige depressie vaak een afkeer van geuren die de meesten onder ons prettig vinden, zoals vanille, kaneel of bittere amandel. Omgekeerd kampen de meeste patiënten die aan anosmie lijden – een totaal verlies van de reukzin, meestal als gevolg van een schedeltrauma – met een depressie. Want wie niets meer ruikt, proeft ook heel weinig (dysguesie) waardoor het genot, de gevoelens en zelfs de herinneringen op de helling komen te staan. Vandaar dat patiënten met anosmie vaak zeggen dat ze zichzelf niet meer ruiken, alsof onze identiteit grotendeels bepaald wordt door onze neus.

Als de reukzin afneemt

Sinds jaar en dag gebruikt de medische wereld geuren om het geheugen van patiënten met geheugenverlies te stimuleren. Geuren zullen binnenkort wellicht ook worden ingezet bij het diagnosticeren van een aantal neurodegeneratieve aandoeningen. “Nog voor de motoriek verstoord raakt, kampen parkinsonpatiënten vaak met afgevlakte emoties maar ook met een verminderde reukzin”, verduidelijkt professor Chantal Henry. Ook bij de ziekte van Alzheimer gaat de reukzin achteruit, soms zelfs al tien jaar voor de eerste symptomen van de ziekte optreden. De neurologische aftakeling die kenmerkend is voor deze ziekten treft dus ook de hersenzone die onze reukzin aanstuurt. “In een aantal labs doet men momenteel onderzoek naar screeningtests op basis van de reukzin”, legt de onderzoekster uit.

Met de leeftijd neemt onze reukzin sowieso af. Zo heeft een kwart van de vijftigers last van hyposmie of minder goed ruiken. Hoe ouder we worden, hoe moeilijker we het vinden om geuren van andere te onderscheiden en ze te benoemen. Vaak voltrekt dit proces zich ongemerkt. Is de reukzin er sterk op achteruit gegaan, dan klaagt de betrokkene veeleer over een gebrek aan smaak: de pizza smaakt naar karton, dat anders zo lekkere gebakje smaakt naar niets, de wijn heeft evenveel body als water... Verlies van de reukzin kan bij bejaarden leiden tot ondervoeding, omdat ze hun interesse voor voeding verliezen. “Zout, bitter en zuur worden almaar minder goed waargenomen. Zoetigheid blijft daarentegen in de smaak vallen. Een toetje gaat er dan ook altijd in. Ook smaakversterkers zoals specerijen kunnen uitkomst bieden”, klinkt het bij geriater Sophie Allepaerts (CHU Luik).

Een verminderde reukzin houdt trouwens ook gevaren in: een brandlucht of de geur van bedorven levensmiddelen wordt minder snel opgepikt. Vandaar dat een aantal bedrijven recent kunstneuzen heeft ontwikkeld: die analyseren de geurmoleculen in de omgevingslucht en houden ons op de hoogte van het resultaat. Men zou deze kunstneuzen kunnen inzetten om thuisongevallen te voorkomen bij patiënten met anosmie. Maar een kunstneus die ons kan vertellen of we iemand kunnen vertrouwen, die ons verliefd laat worden of ons een goed humeur bezorgt, is helaas nog niet voor morgen.