Lier, waar Cupido Filips van Oostenrijk en Johanna van Castilië trof
20 oktober 1496. Lier maakt zich op voor de bruiloft van Filips van Oostenrijk en Johanna van Castilië. Het verstandshuwelijk blijkt een sprookjeshuwelijk, al wordt het trouwfeest overschaduwd door een eerste teken van rampspoed.
Het verhaal van deze geliefden heeft veel weg van een tragedie van Shakespeare. Twee telgen van machtige families, op het eerste gezicht elkaars tegenpolen, houden zielsveel van elkaar, tot ze op tragische wijze van elkaar worden gescheiden. Het enige verschil met Shakespeare is dat dit drama zich niet in Verona of Schotland afspeelt, maar start in het kleine Lier. “Op het einde van de 15de eeuw is Lier een bescheiden maar welvarende stad”, vertelt onze gids. “Ons stadje lag destijds in moerasgebied en stond bekend om zijn schapenteelt en kwaliteitswol. Het was er aangenaam wonen en daardoor een geliefkoosde plek voor de machtige heren uit Mechelen, die weg wilden uit de lawaaierige hoofdstad van de Habsburgse Nederlanden en kozen voor een buitenverblijf in Lier.”
Het chique provinciestadje leek helemaal niet voorbestemd voor een historisch drama. Toch is het hier dat Isabella en Ferdinand, heersers over Castilië en Aragon, in 1496 hun 15 jaar oude dochter Johanna uithuwelijken aan Filips, de nauwelijks oudere zoon van Keizer Maximiliaan van Habsburg. Een verstandshuwelijk, zo lijkt het. De Spaanse vorsten zijn op het hoogtepunt van hun macht, maar geen al te beste maatjes met hun Franse buren. Als gewiekste strategen proberen ze via huwelijken Europese dynastieën tot bondgenoten te maken. Ze kunnen zich dan ook geen betere partij voor hun oudste dochter indenken dan de troonopvolger van het Duits-Oostenrijkse Keizerrijk, de erfvijand van Frankrijk. Het huwelijk wordt tot in de kleinste details geregeld en opgetekend in het huwelijkscontract, dat mee wordt ondertekend door tal van prominenten.
Men denkt eraan de jongelui in Mechelen te laten trouwen. “Maar om andere grote Vlaamse steden niet voor het hoofd te stoten, valt de keuze op Lier”, gaat de gids verder. Een slimme zet. Het lieflijke stadje telt genoeg kloosters, refuges en herenhuizen om de leden van het Spaanse en Oostenrijkse Hof onderdak te verlenen. Ook de bisschop van Kamerijk, die het huwelijk moet inzegenen, steunt deze keuze. De kerkvorst bezit er namelijk zelf een woning en dicht bij huis kunnen werken is altijd leuker.
Op slag verliefd
Spanje en Oostenrijk wedijveren om van het huwelijk een evenement vol pracht en praal te maken, waarmee ze hun rijkdom kunnen etaleren. Op 22 augustus verlaat de Spaanse vloot Laredo: 120 schepen met aan boord prinses Johanna, honderden hidalgo’s en hun dames, duizenden soldaten en tonnen geschenken, wapenuitrusting en levensmiddelen. Twee weken later komen de schepen in Zeeland aan, op één na: het schip met de uitzet en juwelen van de toekomstige bruid is voor de kust van Engeland gezonken. Na deze eerste tegenslag volgt algauw een tweede: Filips kan zijn toekomstige bij aankomst niet verwelkomen, zijn vader heeft hem in zijn jachtpaviljoen in Tirol ontboden. De eindeloze Spaanse stoet gaat op weg naar Lier en viert bij elke doortocht door steden en stadjes een blijde intrede.
Op 19 oktober ontmoeten de twee verloofden elkaar voor het eerst in Lier. Spanjaarden en Habsburgers hebben zich elk aan een kant van de Grote Markt opgesteld, getooid in hun mooiste gewaden. Het verhaal wil dat het tussen Johanna en Filips liefde op het eerste gezicht was. “Ze wilden zelfs niet wachten tot de officiële bruiloft om de huwelijksdaad te voltrekken”, vertelt de gids. “Een priester zou hen stiekem in een kapel van de stad hebben getrouwd.” Waar of niet? Zeker is dat het verstandshuwelijk snel een liefdeshuwelijk wordt.
Op 20 oktober wordt Lier wakker onder een bleke herfstzon. “De straten zijn versierd met de wapenschilden van het jonge paar en liggen bezaaid met bloemen en slingers”, schrijft historicus Henri d’Hulst. “Overal zie je triomfbogen en allegorische schilderijen, en opschriften met verzen die de trouw van de Lierenaars aan hun heersers bejubelen.” De bruidsstoet begeeft zich naar de Sint-Gummaruskerk, op dat moment nog in aanbouw. “De huwelijksplechtigheid vindt daarom in een zijkapel plaats die uitgeeft op de kooromgang, de huidige Sint-Rochuskapel”, aldus de gids. De plechtigheid verloopt protocollair, met een waslijst officiële getuigen, talloze akten, plechtige eden en een pauselijke dispensatie, waardoor het huwelijk kan doorgaan ondanks de bloedverwantschap tussen de ouders van de bruid en de bruidegom.
De Schone en de Waanzinnige
En dan kan het feest beginnen. Het bier en de wijn vloeien rijkelijk en de Lierse gezagsdragers schenken Filips een reuzegrote snoek, symbool van een lang leven. Het bruidspaar brengt zijn (tweede) huwelijksnacht door in het Hof van Mechelen, een herenhuis aan de oever van de Nete. Op de houten brug vlakbij troept een zee van mensen samen. Om te kijken hoe heftig het er op de huwelijksnacht aan toeging, zeggen kwatongen achteraf. Meer waarschijnlijk omdat op een podium vlakbij de brug voorstellingen werden opgevoerd. De feestvreugde mondt uit in een drama: onder het gewicht van de toeschouwers stort de brug in. Tientallen feestvierders verdrinken in het ijskoude water. Een zoveelste slecht voorteken?
Zeker is dat het gelukkige huwelijk maar een tijdje standhoudt. De eerste jaren is het echtpaar zeer vruchtbaar: ze krijgen zes kinderen in amper negen jaar. Maar vrij snel keert Filips – een dandy die niet voor niets de bijnaam ‘de Schone’ kreeg – zich af van zijn echtgenote. Hij gaat vreemd, loopt zelfs achter Johanna’s hofdames aan. De Infante, die een strenge en vrome Spaanse opvoeding heeft genoten, heeft het moeilijk met zijn ontrouw, vooral omdat ze nog altijd hopeloos op hem verliefd is. Ze krijgt woedeaanvallen en wordt ziekelijk jaloers. Die uitbarstingen van woede en geweld leveren haar al snel de bijnaam ‘de Waanzinnige’ op. Haar politieke vijanden doen er profijt mee: haar eigen vader verklaart haar ongeschikt voor de functie van koningin en vraagt zelf tot regent van het koninkrijk Castilië te worden benoemd.
Johanna’s geestestoestand verergert nog wanneer haar man op 28-jarige leeftijd sterft, wellicht door vergiftiging. De koningin zakt steeds dieper weg in depressies en vlagen van waanzin. Ze weigert zelfs haar echtgenoot te begraven – werd destijds verteld – en neemt zijn lijkkist overal met zich mee. Johanna wordt definitief uit haar koninklijke macht ontzet, haar kinderen worden haar ontnomen en ze blijft tot het einde van haar leven opgesloten in het klooster van Tordesillas. De oudste zoon van het paar en erfopvolger van de Spaanse en Oostenrijkse kroon, wordt opgevoed in de Nederlanden door zijn tante. Enkele jaren later zal hij heersen over ‘een rijk waar de zon nooit ondergaat’ onder de naam Keizer Karel.
Treed binnen in ‘hun’ kerk
De Sint-Gummaruskerk, een toonbeeld van flamboyante Brabantse gotiek, herbergt behalve de trouwkapel van Johanna en Filips, ook prachtige gotische glas-in-loodramen, een wonderlijk doksaal van net na het prinselijk huwelijk en een triptiek van Goossen Van der Weyden die het huwelijk van Jozef en Maria voorstelt. Op dat schilderij links van de hoofdbeuk heeft Jozef iets van een Habsburger en lijkt Maria sprekend op de Spaanse infante. Het echtpaar staat ook afgebeeld op de glasramen die Maximiliaan van Oostenrijk in 1516 aan Lier schonk bij de blijde intrede van Keizer Karel in de stad.